PORADY PRAWNE

Zachowek – forma ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy, którym przysługuje roszczenie względem spadkobierców, powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej zwanej zachowkiem. Obowiązek ten powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Ratio legis polega tu na wyjściu z założenia, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swym najbliższym, a może się zdarzyć, że spadkodawca sporządzając testament pominie takie osoby. Zachowek zabezpiecza interesy osób najbliższych pominiętych przez spadkodawcę w testamencie.

 

Uprawnieni do zachowku

Podmioty uprawnione:

zstępni; małżonek; rodzice spadkodawcy, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy.

Wyłączenia:

osoby uznane za niegodne; osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek przysługujący im z mocy ustawy; małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie artykułu 940 kc, czyli w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy małżonka i żądanie to okazało się uzasadnione; osoby wydziedziczone przez spadkodawcę.

Osoby z pkt. 1 i 2 są traktowane jakby nie dożyły otwarcia spadku.

Spadkobiercy uprawnieni do zachowku: w sytuacji, kiedy ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.

Powstanie roszczenia: roszczenie powstaje, gdy uprawniony nie otrzymał go w innej postaci, niż powołanie do dziedziczenia.

Zobowiązani z tytułu zachowku

spadkobiercy powołani do dziedziczenia; osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny; obdarowani darowizną doliczoną do spadku.

Wysokość zachowku

Wysokość zawsze określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej, która zależy od:

wartości całego spadku; wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym; czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy; czy uprawniony zstępny spadkodawcy jest osobą małoletnią.

Uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy, oraz małoletniemu zstępnemu należy się 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Wszystkim pozostałym należy się 1/2 udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym.

Dziedziczenie zachowku

Dziedziczenie roszczenia o zapłatę zachowku podlega szczególnej regule, wynikającej z art. 1002 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

W przypadku braku osób uprawnionych do dziedziczenia roszczenia o zachowek, roszczenie w tym zakresie wygasa, nie powodując zwiększenia uprawnień pozostałych osób uprawnionych z tytułu zachowku. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2010 roku (sygn. akt III CSK 143/2009) wyrażone zostało stanowisko, że złożenie przez osobę zobowiązaną do zapłaty zachowku oświadczenia o uznaniu długu, wynikającego z obowiązku zapłaty zachowku, nie powoduje możliwości żądania zaspokojenia tego roszczenia przez spadkobierców osoby pierwotnie uprawnionej do zachowku[1].

W nauce prawa cywilnego podkreśla się wątpliwości, dotyczące zgodności art. 1002 Kodeksu cywilnego z Konstytucją[2]. Trybunał Konstytucyjny dwukrotnie wypowiedział się w zakresie konstytucyjności przedmiotowej regulacji, a to w wyroku z dnia 8 czerwca 2011 roku (SK 14/10) oraz w wyroku z dnia 31 stycznia 2001 roku (P 4/99).

Zagadnienia szczegółowe

Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku:

za zachowek – zawsze ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek; za zapisy i polecenia – gdy uprawniony jest powołany do dziedziczenia, wtedy jego odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.

Zmniejszenie zapisów i poleceń:

Spadkobiercy, obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku, mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń:

jeżeli spadkodawca nie zostawił żadnych wskazówek w testamencie, to zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w stosunku do ich wartości; dalszy zapis i polecenie również podlegają stosunkowemu zmniejszeniu.